Τετάρτη 27 Νοεμβρίου 2019

Η ομιλία του ιστορικού Δημ. Ζυμάρη για το βιβλίο του Στέφ. Πουλημένου "Τα τραγούδια της Κέρκυρας"

Στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Στέφανου Πενηντάρχου Πουλημένου «ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ μέσα από τα λαϊκά δρώμενα και της παραδόσεις της», στο αμφιθέατρο 1 του  Ιονίου Πανεπιστημίου, στις 22.11.2019, ένας εκ τών ομιλητών ήταν ο ιστορικός - φιλόλογος Δημήτρης Ζυμάρης (φωτο).
Το πλήρες κείμενο της ομιλίας του Δημ. Ζυμάρη έχει ως εξής:

Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι,
Κατ’ αρχάς, επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω τον αγαπητό φίλο Στέφανο Πουλημένο για την ευγενική του πρόσκληση να μιλήσω απόψε, ανάμεσα μάλιστα σε δυο καταξιωμένους και πολύπειρους, ειδικούς επί του θέματος, εισηγητές. Επίσης, επιτρέψτε μου να εκφράσω τη χαρά και τη συγκίνησή μου διότι μετά από πολλά χρόνια, λαμβάνω ξανά το λόγο -με άλλους όρους είναι η αλήθεια- στο αμφιθέατρο του Τμήματος Ιστορίας, όπου σπούδασα.
Για το βιβλίο θα μπορούσα να πω πάρα πολλά, διότι παρακολουθώ την σταδιακή δημιουργία του σχεδόν από το ξεκίνημά του, και διότι με τον αγαπητό Στέφανο γνωριζόμαστε πάνω από 25 χρόνια, απ’ όταν εκείνος νέος εκδότης της εφημερίδας Η Κέρκυρα Σήμερα κι εγώ ανήσυχος φοιτητής, αγωνιούσαμε, μεταξύ άλλων, για τη στέγαση του Ιονίου Πανεπιστημίου στο Π. Φρούριο… Εντούτοις, δεν επιθυμώ να σας κουράσω, γι’ αυτό θα είμαι πολύ σύντομος.
Έτσι κι αλλιώς, είναι ακατόρθωτο να μπορέσει κανείς, έστω και να θίξει, μέσα σε δέκα λεπτά, ακόμη και τα περιεχόμενα ενός βιβλίου που πραγματεύεται χιλίων χρόνων τραγούδια και δουλεύεται συστηματικά τόσον καιρό! Για αυτό, ζητώ εκ των προτέρων την επιείκειά σας.


Τεκμηριωμένη και εμπλουτισμένη συλλογή


Το βιβλίο ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ είναι ιδιαίτερα σημαντικό για πολλούς λόγους.
Κατά πρώτον, διότι έρχεται να προστεθεί ως ένας ακόμη κρίκος στη μακρά αλυσίδα των εκδοτικών προσπαθειών καταγραφής της τοπικής μας δημοτικής ποίησης. Οι Μανούσος, Ζαμπέλιος, Κοντός, Μαρτζούκος, Σαλβάνος, Μπουνιάς, Τζώρα, Πακτίτης, Χυτήρης, Κλήμης, Σγούρος, Κάντας κ.α. με τελευταίο τον αείμνηστο Σπύρο Τζήλιο, είναι κάποιοι από εκείνους που συνέλεξαν και δημοσίευσαν εντυπωσιακό υλικό, το οποίο φυσικά αξιοποιείται στο  ανά χείρας βιβλίο.
Κατά δεύτερο όμως, και κυριότερο λόγο, το βιβλίο είναι σημαντικό, διότι αυτήν την πηγαία λαϊκή ποίηση, μάς την προσφέρει σήμερα τεκμηριωμένη και εμπλουτισμένη, παρουσιάζοντάς την μ’ έναν μεθοδικό, όσο και πρωτότυπο τρόπο.
Ουσιαστικά πρόκειται για έναν πολυσύνθετο και καλά δουλεμένο τόμο 420 σελίδων, αποτελούμενο από δύο μέρη: Θα ξεκινήσω αντίστροφα, από το δεύτερο μέρος, το οποίο αποτελεί την κύρια πρωτοτυπία του βιβλίου (καθώς στις 100 σελίδες του δημοσιεύεται η μουσική καταγραφή ενενήντα μιας μελωδιών από τον γνωστό και σεμνό, πολύ αγαπητό Κερκυραίο συνθέτη Σπύρο Τσιλιμπάρη). Μάλιστα, αρκετές απ’ αυτές τις μελωδίες παίρνουν για πρώτη φορά τη μορφή μουσικού κειμένου. Όμως, δυστυχώς είμαι εντελώς αναρμόδιος να πω περισσότερα, και άλλωστε θα μιλήσει γι’ αυτό το πολύτιμο κεφάλαιο ο αγαπητός Κώστας Καρδάμης.


Προσεκτικά δομημένη σύνθεση

Θα εστιάσω, λοιπόν, στο πρώτο, 280 σελίδων, μέρος, το οποίο ξεκινά με ένα εκτενές ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο, που μας τοποθετεί στο χώρο και στο χρόνο, παρουσιάζοντας τις ξεχωριστές συνθήκες που έζησε το νησί μας και που συνέβαλαν -εκτός των άλλων- στη διαμόρφωση των δημοτικών μας τραγουδιών.
Στη συνέχεια, παρατίθενται κατατοπιστικά στοιχεία για τον υλικό πολιτισμό, για τη γλώσσα μας, τη θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμά μας, ενώ δίνεται ξεχωριστή έμφαση στη μουσική, στα τραγούδια και στα μουσικά όργανα.
Ακολουθούν δεκαπέντε κεφάλαια όπου δημοσιεύονται και αναδεικνύονται ισάριθμες κατηγορίες τραγουδιών: Ακριτικά, Παραλογές, νεότερα αφηγηματικά, της Αγάπης, του Γάμου, Νανουρίσματα, της Αγροτικής ζωής, της Ξενιτειάς, λαϊκοθρησκευτικά, της Αποκριάς, των Πανηγυριών, το τραγούδι του Κλήδονα, Μοιρολόγια και Χαροντικά.
Όμως, δεν πρόκειται για μια απλή συγκέντρωση και παράθεση τραγουδιών (που κι αυτή από μόνη της αποτελεί κοπιαστική εργασία). Πρόκειται για μια προσεκτικά δομημένη σύνθεση ιστορικών, λαογραφικών, φιλολογικών, ανθρωπολογικών και άλλων στοιχείων, που αναφύονται γύρω από αυτά τα τραγούδια, τα ζωντανεύουν, τα τεκμηριώνουν και μας τα προσφέρουν ως ένα ελκυστικό ανάγνωσμα και εν δυνάμει ακρόαμα. 


Πολύχρωμο και πολυεπίπεδο μωσαϊκό μνήμης κι αγάπης


Ουσιαστικά, μας προσφέρουν έναν μίτο που μας συνδέει τόσο με το κοινό αρχαιοελληνικό και βυζαντινό παρελθόν μας, το οποίο μάλιστα είναι εκπληκτικό πως επιβιώνει σε πολλά στοιχεία του βίου μας, με ιδιάιτερα αυθεντικό τρόπο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε ότι η Κέρκυρα υπήρξε για αιώνες όριο και άκρο της βυζαντινής επικράτειας.
Όχι όμως, μόνον κάθε κεφάλαιο, αλλά και πολλά από τα τραγούδια, το καθένα ξεχωριστά, συνοδεύονται από διαφωτιστικές πληροφορίες που διαμορφώνουν ένα πολύχρωμο και πολυεπίπεδο μωσαϊκό μνήμης κι αγάπης.
Έτσι, στις σελίδες του, θα συναντήσουμε τον καταγραφέα ενός τραγουδιού που θρηνεί για τον χαμένο παράδεισο, κι εντοπίστηκε  σ’ ένα νοταριακό έγγραφο του 1616, χάρη στον δεινό ερευνητή κ. Ανδρέα Μαζαράκη, θα ακούσουμε τον Εμμανουήλ Θεοτόκη στα 1827 να σχολιάζει το «…ένστικτο της ακοής για τους σχηματισμούς τέλειων συγχορδιών…»,  όπως χαρακτηριστικά ο ίδιος τονίζει, θα δούμε μέσα από το ρομαντικό βλέμμα της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ και του Χρηστομάνου να θαυμάζουν τις κοπέλες που τραγουδούσαν και χόρευαν κάτω από τις ελιές,  αλλά και μέσα από τη ματιά του Κερκυραίου ποιητή Μαρτινέλλη, ο οποίος καταγράφει λεπτομερέστατα σε ποίημά του ένα πανηγύρι στην ύπαιθρο Κέρκυρα του 19ου αι. Και θα φτάσουμε ως τον Λόρενς Ντάρελ, ο οποίος περιγράφει τα ταμπουρλονιάκαρα που βλέπει κι ακούει στην Κασσιόπη, μόλις το 1937, 82 χρόνια πριν...
Όσα παραπάνω ανέφερα, αποτελούν ελάχιστα ενδεικτικά στοιχεία από την πλούσια τεκμηρίωση.
Από εκεί και πέρα όμως, αξίζει να θυμηθούμε ότι μέσα από τα τραγούδια αυτά καθαυτά, επιστέφουμε στις πηγές του νεοελληνικού λόγου. Στις ρίζες του μεγάλου δέντρου της νεοελληνικής ποίησης που έχουν ποτιστεί από τον ιδρώτα και τα δάκρυ εκατομμυρίων ανώνυμων ξωμάχων. Αυτού του ποιητικού δέντρου από το οποίο γεύτηκε τους καρπούς του ο Διονύσιος Σολωμός  κι εμπνεύστηκε το ανυπέρβλητο ποιητικό του έργο.


Φυσικοί φορείς του αρχεγόνου λόγου και των νοημάτων του

Αλλά, το στοιχείο που νομίζω πως συγκινεί περισσότερο, είναι ότι οι άνθρωποι εκείνοι, όπως επίσης όσες και όσοι διασώζουν αυτά τα ακούσματα και τα τραγουδούν ως τις μέρες μας, ουσιαστικά αποτελούν οι ίδιοι φυσικούς φορείς του αρχεγόνου λόγου και των νοημάτων του.
Γιατί τα τραγούδια δεν είναι μόνο ήχοι. Είναι Λόγος. Είναι το καθρέφτισμα της συλλογικής ψυχής, των νοοτροπιών, των φόβων, των επιθυμιών, της αγωνίας και της ελπίδας των ανθρώπων. Και όχι μόνον, αλλά εκφράζουν -στο υπόβαθρό τους- αρχαιότατες πεποιθήσεις. Για παράδειγμα, το αρχέτυπο του πολυμήχανου Οδυσσέα, επανέρχεται, μ’ έναν τρόπο, μέσα στο βιβλίο, στο σημείο που ο Γιαννάκης, «μάισας υγιός», χρησιμοποιεί την πονηριά-μεταμφίεση για να κυριεύσει το κάστρο της Ωριάς.
Και πάλι το αρχέτυπο από τη σκοπιά του πολυβασανισμένου Οδυσσέα, το συναντάμε στο τραγούδι ο Γιάννης Σκλάβος, όπου η δύναμη της νοσταλγίας οδηγεί τον σκλάβο στην απελευθέρωσή του, ύστερα από 12 ολόκληρα χρόνια στο κάτεργο.
Κι αφού πρώτα περάσει τη δοκιμασία της αναγνώρισης από τον πατέρα του (Θυμηθείτε το αντίστοιχο στιγμιότυπο μεταξύ Οδυσσέα και Λαέρτη) κατορθώνει την τελευταία στιγμή να γλιτώσει τη γυναίκα του από έναν άδικο γάμο.
Εδώ μάλιστα, το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι δεν πρόκειται μόνον για αρχαίο μύθο, αλλά οι περιπέτειες αυτές της σκλαβιάς, επιβεβαιώνονται και από τα νοταριακά έγγραφα του 16ου αιώνα, όταν για αρκετά χρόνια μετά την οθωμανική πολιορκία της Κέρκυρας του 1537, αναφέρονται επιστροφές στο νησί μας, ανθρώπων που τους θεωρούσαν νεκρούς. Κι όταν εκείνοι, επιτέλους, μετά από -φανταστείτε τι περιπέτειες- επέστρεφαν, έβρισκαν της συζύγους τους ξαναπαντρεμένες και το σπιτικό τους ξένο. Και τα διεκδικούσαν!
Ένα άλλο βαθύ και σκληρό τραγούδι και με πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση, είναι ο Έρικκας, το οποίο αφορά το ιστορικό πρόσωπο του Ερρίκου της Φλάνδρας, του δεύτερου Λατίνου Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, (1206-1216). Η μυθοποιημένη ιστορία αυτού του ανθρώπου, έφτασε να τραγουδιέται από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε γενιά από αγράμματες γυναίκες της Κέρκυρας μέχρι της μέρες μας! 800 ολόκληρα χρόνια μετά! Και μάλιστα στο τραγούδι αυτό, η δια της βίας σύζυγος του Βασιλιά, η Ελένη, με δόλο τον δολοφονεί και μετά επιστρέφει στο πατρικό της, προσφέροντας λάφυρο στον πατέρα της την κεφαλή του Ερίκκου.
Ας σκεφτούμε, για μια στιγμή, πόσα νοήματα για τις προαιώνιες  σχέσεις των  ανθρώπων από ανθρωπολογική αλλά και ψυχαναλυτική ακόμα σκοπιά μπορούν να αναπτυχθούν γύρω από αυτό το αφήγημα και μόνον! Δυστυχώς, λόγω χρόνου δεν μπορώ να σας πω περισσότερα για αυτό το συναρπαστικό ταξίδι που εναπόκειται στον καθένα μας να επιχειρήσει, με σταθμό και αυτό το βιβλίο, στο οποίο διαπιστώνει κανείς έναν ιδιαίτερο  τρόπο παρουσίασης, διότι συχνά ενέχει και τον χαρακτήρα του έγκυρου δημοσιογραφικού λόγου.
Γιατί, όσοι ξέρουμε τον Στέφανο, θα τον δούμε συχνά στο βιβλίο του να αναζητά μια κρυμμένη πληροφορία και να μας περιγράφει με κρυφή ικανοποίηση τη διαδικασία μιας μικρής ανακάλυψης.


΄Υμνος στη δύναμη της συλλογικότητας

Κλείνοντας, θέλω μόνον να τονίσω δυο ακόμη στοιχεία. Το πρώτο είναι ο ύμνος στη δύναμη της συλλογικότητας. Αυτήν άλλωστε, προτάσσει και ο ίδιος ο συγγραφέας, στη συγκινητική αλλά και ουσιαστική αφιέρωση του: «στη μνήμη όλων όσοι έπλασαν, τραγούδησαν, συνόδευσαν με τα μουσικά τους όργανα, χόρεψαν, ερεύνησαν, κατέγραψαν και διέσωσαν τα τραγούδια της χιλιόχρονης λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κέρκυρας». Με την αφιέρωση αυτή, ο Στέφανος τιμά ακριβώς τη μνήμη δεκάδων γενεών των προγόνων μας, που αν και ανώνυμοι, συνδιαμόρφωσαν την πεμπτουσία του λαϊκού λόγου, στην πιο αυθεντική συλλογική και κοινωνική του διάσταση.
Και το δεύτερο στοιχείο, είναι ο ύμνος της  βιωματικής σχέσης (που από ό,τι μόλις είδαμε, διατηρείται αρκετά ισχυρή), και της αγάπης. Αγάπης οποιασδήποτε μορφής. Ερωτικής, συγγενικής, φιλικής, εν τέλει της αγάπης ως θεμελιώδες κίνητρο ζωής και δημιουργίας. Αυτή η αγάπη είναι η δύναμη που αναμφίβολα οδήγησε τον Στέφανο, όπως κι αρκετούς άλλους ευαίσθητους ανθρώπους να συγκεντρώσουν αντίστοιχο λαογραφικό υλικό.
Διότι, εκτός από τους ανώνυμους δημιουργούς, υπάρχουν και αρκετοί επώνυμοι Κερκυραίοι που τους αξίζει μια ξεχωριστή τιμή, καθώς συνέλεξαν αξιολογότατο υλικό, αλλά για διάφορους λόγους δεν κατόρθωσαν να το δημοσιεύσουν…  
Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο καθένας μας ως άτομο, αλλά και ως εκπρόσωπος του φορέα στον οποίον πιθανόν μετέχει, οφείλουμε να συμβάλουμε στην ανάδειξη όλων αυτών των στοιχείων που περιμένουν τη σειρά τους να αναβιώσουν.
Ένας από τους αυτοδίδακτους λαογράφους, ήταν ο αείμνηστος Σπύρος Α. Χανδρινός, πολύ αγαπημένος μου φίλος, άνθρωπος με σπάνια ποιότητα, που αφιέρωσε τη ζωή του και την καταξίωσε, με την καταγραφή των τραγουδιών και πολλών άλλων παραδόσεων των Αυλιωτών, του χωριού μου.
Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να αφιερώσω την αποψινή μου εισήγηση, ως ελάχιστο φόρο τιμής στη μνήμη του.
    Σας ευχαριστώ πολύ!

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου